یکی از دغدغه‌های مهم والدین در مورد تغذیه فرزندان‌شان تامین میزان مناسب آهن در رژیم غذایی آنهاست. این دغدغه در سنین بلوغ به‌ویژه برای دختران و با شروع عادت ماهانه بیشتر هم می‌شود. پیشگیری از کمبود آهن و مشکلات ناشی از آن، در بزرگسالی هم وجود دارد و از اهمیت آن کاسته نمی‌شود. کمبود آهن یا فقر آهن که شایع‌ترین اختلال تغذیه‌ای در جهان است، در صورتی ایجاد می‌شود که در بدن شما آهن کافی وجود نداشته باشد.

آهن یک ماده معدنی ضروری برای بدن انسان است. تولید گلبول‌های قرمز خون که برای سیستم ایمنی، عملکرد ذهنی، قدرت عضلانی و تامین انرژی بدن مهم هستند، به میزان مناسب آهن وابسته است. نقش اصلی آهن را باید در کمک به ساخت پروتئینی به نام هموگلوبین دانست. هموگلوبین اکسیژن موجود در خون را از ریه‌ها به تمام سلول‌های بدن انتقال می‌دهد تا عملکرد درستی داشته باشند.

از آنجا که بدن ما قادر به ساخت آهن نیست، تامین میزان مناسب این ماه معدنی از طریق تغذیه صورت می‌گیرد. به‌این ترتیب اگر به اندازه نیاز روزانه آهن جذب نکنید، دچار کمبود آهن خواهید شد.

نکته‌ای که نباید از آن غافل شد، حفظ تعادل میزان آهن در بدن است. اگر آهن در بدن کم باشد، ممکن است دچار کم‌خونی شوید. در مقابل اگر مقدار زیادی آهن جذب بدن شود، احتمال مسمومیت وجود دارد. 

علائم کمبود آهن

ممکن است شما سال‌های زیادی دچار فقر آهن باشید و متوجه آن نشوید، چرا که نشانه‌های این عارضه می‌تواند فقط محدود به احساس خستگی و فرسودگی باشد.

فقر آهن در مرحله اول و پیش از آزمایش خون، از روی نشانه‌هایی قابل شناسایی است. اما این نشانه‌ها تقریبا عمومی و با علائم بیماری‌های دیگری مشترک هستند.  مهم‌ترین علائم کمبود آهن عبارتند از:

• احساس خستگی، بی حالی و ضعف
• تنگی نفس
• حافظه و تمرکز ضعیف
• عملکرد ضعیف در مدرسه یا محل کار
• ابتلا به عفونت
• دشواری در انجام تمرینات هوازی 
• خستگی مفرط
• مشکلات رفتاری در کودکان
• کاهش میل جنسی 

دلایل ایجاد فقر آهن 

به‌طور کلی دلایل به وجود آمدن فقر آهن را در سه دسته جای داد:

۱- عدم دریافت میزان کافی آهن از رژیم غذایی:  بدن شما می‌تواند آهن را ذخیره کند اما نمی‌تواند آن را بسازد. بنابراین آهن بدن شما باید از طریق تغذیه تامین شود. برخی از افراد بیشتر از دیگران به آهن نیاز دارند. کودکان، نوجوانان (به ویژه دختران)، زنان در دوره‌های قاعدگی، بارداری و شیردهی نیاز بیشتری به آهن دارند. همچنین نوزادان تا یک سالگی به شیر مادر یا شیر خشک غنی شده با آهن نیاز دارند. نوزادانی که با شیر گاو تغذیه می‌شوند و افرادی که از رژیم های گیاهخواری یا وگان پیروی می کنند، بیشتر در معرض فقر آهن قرار می‌گیرند.

۲- مشکل در جذب آهن: از آنجا که آهن موجود در غذا از طریق معده و روده جذب می‌شود، برخی شرایط از جمله بیماری سلیاک بر میزان جذب آهن تأثیر می‌گذارد. جراحی معده نیز می‌تواند بر میزان آهنی که بدن قادر به جذب آن است، تاثیر می‌گذارد.

۳- از دست دادن خون: وقتی در اثر هر نوع خونریزی مقداری خون از دست می‌دهید، درواقع مقداری آهن را نیز از دست می‌دهید. این خونریزی‌ها می‌تواند ناشی از دلایل متفاوتی مثل قاعدگی‌های سنگین و خونریزی در معده یا روده باشد. همچنین ممکن است با مصرف داروهایی مثل آسپرین یا سایر داروهای ضد التهابی، زخم، پولیپ روده یا سرطان مرتبط باشد. علل فرعی دیگر را باید در عواملی مثل اهدای خون بیش از اندازه، از دست دادن خون در اثر جراحی، برخی بیماری‌های روده مانند بیماری التهابی روده و عفونت با انگل‌هایی مانند کرم قلاب‌دار جست‌وجو کرد.

چه زمانی باید برای فقر آهن به پزشک مراجعه کرد؟

اگر فکر می‌کنید ممکن است سطح آهن پایینی داشته باشید، به پزشک خود مراجعه کنید. فقر آهن باعث ایجاد کم‌خونی می‌شود که خود مشکلات زیادی را به دنبال دارد اما توجه داشته باشید که از مصرف خودسرانه مکمل‌های آهن خودداری کنید. اینکه بدانید چرا کمبود آهن دارید و چه کاری می‌توانید برای آن انجام دهید، اهمیت زیادی دارد.

قبل از مصرف مکمل‌های آهن، حتماً باید در مورد نوع آهن و دوز مناسب برای نیازهای بدنتان با پزشک مشورت کنید.

اگر علائم زیر را به‌صورت مستمر تجربه می‌کنید، برای بررسی و تشخیص کم خونی به پزشک مراجعه کنید:

• ضعف و خستگی مفرط
• تنگی نفس
• ضربان قلب سریع و نامنظم 
• سرگیجه و احساس سبکی سر
• سردرد
• دست و پاهای سرد
• وجود زخم یا التهاب روی زبان 
• ناخن‌های شکننده
• کم‌اشتهایی 
• تحریک‌پذیری
• احساس تمایل به خوردن چیزهای غیرعادی مثل یخ، خاک یا نشاسته (هرزه‌خواری)

با این وجود تنها راه مطمئن برای تشخیص فقر آهن و کم‌خونی از طریق آزمایش خون برای بررسی سطح آهن و بررسی کم خونی است. همچنین در بعضی موارد برای یافتن علت کمبود آهن، آزمایش‌های دیگری هم مورد نیاز خواهد بود.

عوارض کمبود آهن

کمبود آهن می تواند باعث مشکلاتی شود که برخی از آنها عبارتند از:

۱) کم‌خونی (مقدار ناکافی آهن در بدن به کاهش تعداد گلبول‌های قرمز یا هموگلوبین پایین‌تر از حد طبیعی منجر می‌شود)

۲) ضعف در سیستم ایمنی 

۳) خستگی مفرط

۴) زایمان زودرس و تولد نوزاد کم وزن

۵) مشکلات حرکتی و ذهنی در نوزادان

درمان فقر آهن

پزشک بعد از تشخیص کمبود آهن، در مرحله اول باید علت ایجاد این مشکل را بررسی کند. آیا ممکن است یک بیماری جدی علت ایجاد کمبود آهن بدن شما شده باشد؟ اگر پزشک چنین علتی را پیدا کند، به درمان مناسب برای این علت نیاز خواهید داشت.

مرحله دوم این است که سطح آهن را به حالت عادی برگردانید که راهکارهای مختلفی دارد. بسته به نیاز شما، پزشک ممکن است به شما چنین توصیه‌هایی کند:

• بیشتر غذاهای سرشار از آهن بخورید
• غذاهای حاوی ویتامین C بخورید تا به جذب بهتر آهن کمک کنید
• سهم غذاها و نوشیدنی‌هایی را که مانع جذب آهن می‌شوند در رژیم غذایی خود کم کنید. از جمله غذاهای دارای کلسیم، فیبر، چای، قهوه و شراب
• مکمل آهن به صورت قرص یا مایع مصرف کنید
• انفوزیون داخل وریدی آهن یا (در موارد شدید) انتقال خون انجام دهید

در شرایط کمبود آهن مکمل‌های آهن می‌توانند راهکار مناسبی باشند. این مکمل‌ها ممکن است مدفوع شما را تیره کنند یا باعث یبوست شوند، بنابراین پزشک احتمالا داروهای دیگری را برای مصرف همزمان تجویز می‌کند. دوباره تاکید می‌شود که مکمل‌های آهن را فقط باید تحت نظارت پزشکی مصرف کنید، زیرا اگر بیش از دوز توصیه شده مصرف کنید، احتمال مسمومیت وجود دارد. علاوه بر این ممکن است با سایر مواد معدنی در بدن و همچنین سیستم ایمنی شما تداخل داشته باشند.

مهم‌تر از هرچیزی درمورد فقر آهن بحث پیشگیری است. تقریبا همه می‌توانند با مصرف میزان مناسبی از آهن در رژیم غذایی خود از کمبود آهن پیشگیری کنند. در این زمینه خوب است بدانید روزانه به چه مقدار آهن نیاز دارید، بهترین منابع آهن کدام غذاها هستند و چگونه آنها را در رژیم غذایی خود بگنجانید.